Als je net zoals ik ben opgegroeid met emotioneel onvolwassen en afwezige ouders, dan merk je wel dat er wat anders is in je leven dan bij andere mensen in je omgeving. Maar het is altijd lastig om er woorden aan te geven, je bent het gewend. En zeg nou zelf “ieder huisje heeft zijn kruisje”. Maar achteraf bekeken valt een vanaf vroege leeftijd afwezige vader, een alcoholverslaafde moeder en later in een samengesteld gezin een gokverslaafde stiefvader niet echt onder de noemer “iedereen heeft wel eens wat”. Je ziet het pas als je ziet (vrij naar Cruijf). In mijn zoektocht naar de verbinding tussen ik en de ander (en niet de keuze ik of de ander) kom ik soms toevallig op een boek dat me aanspreekt. Toen ik het boek Ongezien Opgegroeid las van Lindsay Gibson ging er een nieuwe wereld voor me open: emotionele onvolwassenheid.
Hoe herken je een emotioneel afwezig of onvolwassen ouder?
Het boek “Ongezien opgegroeid” van Lindsay Gisbon gaf voor mij een sleutel in de verschillende theorieën van ontwikkelingstrauma, hechting en de polyvagaaltheorie die ik tijdens mijn opleiding al onderzocht, een echte missing link. Namelijk het inzicht dat ondanks de beste intenties ouders en/of verzorgers niet altijd over de emotionele volwassenheid beschikken, die nodig is om kinderen in een veilige omgeving de expressies van al hun emoties te laten ontdekken. En wanneer dat niet kan, dan heeft dat effect op hoe je letterlijk in het leven staat.
Het is belangrijk om je te realiseren dat emotionele onvolwassenheid vaak binnen generaties overslaat naar de volgende generatie. En dat het gedrag, dat daarmee gepaard gaat, onbewust is. Het is dan ook niet de bedoeling om daar als aanklager of slachtoffer mee aan de slag te gaan. Maar juist het begrip van het werkende principe en het effect op lichaam en geest kan helpen om je er van los te maken en jezelf de rust en kalmte te geven.
In haar boek geeft Gibson aan dat er een heel scala aan herkenbaar gedrag die variëren van uitingen van beperkt empathisch vermogen, tegenstrijdig en inconsequent handelen, gericht zijn op fysieke (en materiële) zaken in plaats van emotionele, maar ook het slechts kunnen ervaren van oppervlakkige en eendimensionale gevoelens, en er zelfs angstig voor zijn en het abrupt beëindigen van een gesprek en op een ander onderwerp overgaan. In dit blog bespreek ik haar inzichten in relatie tot de principes van de polyvagaaltheorie van Stephen Porges en relateer ik haar inzichten en adviezen aan het Therapeutisch Lichaamswerk in mijn praktijk, dat zijn basis heeft in de Traditionele Thaise Massage en Zijnsoriëntatie.
Lindsay Gibson onderscheidt 4 types emotioneel onvolwassen ouders
Emotionele ouder: is angstig, onvoorspelbaar en labiel en verwachten dat anderen hen redden. Kleine kwesties zijn het einde van de wereld
Te fanatieke ouder: is obsessief doelgericht en superdruk. Te druk om empathisch te zijn maar wel bemoeizuchtig over het dagelijks leven van het kind
Passieve ouder: heeft een laat-maar-waaien houding en kunnen problemen bagatelliseren en is gevoelig voor dominantie waarbij zelf mishandeling en verwaarlozing wordt geduld.
Afwijzende ouder: heeft weinig tolerantie voor behoefte voor de ander en al helemaal niet voor emotionele intimiteit, plaatst zichzelf buiten het gezinsleven en is nooit echt betrokken.
Vaak is de emotioneel onvolwassen ouder in te delen in meerdere van deze typen. Misschien herken je die uitingen van emotionele afwezigheid of onvolwassenheid en zie je dat het een flinke impact heeft gehad op de manier je de wereld ervaart en daar in handelt. Door de chronische afwezigheid van emotionele veiligheid kan het autonoom zenuwstelsel van slag raken en chronische overprikkeld zijn. Dat leidt tot een gevoel van altijd "aan staan", onrust in het lijf zonder er een duidelijke oorzaak aan te geven of woorden aan te geven. Je wordt een people pleaser, super zorgzaam, of juist afstandelijk, hyperzelfstandig en veeleisend.
In een veilige omgeving ontwikkel je als kind de vaardigheid om met emoties om te gaan door coregulatie. Hierbij helpen de ouders of verzorgers het kind te realiseren dat wanneer spanning op komt, deze ook weer kan afnemen. Als dat beperkt of niet wordt geleerd, dan ontwikkelen zich overlevingsstrategieën, die het tijdens het opgroeien over nemen. In vroege jeugdjaren kan dat leiden tot ontwikkelingstrauma, met als resultaat, een permanent overprikkeld zenuwstelsel, een gevoel van permanente onrust en altijd het gevoel te hebben niet goed genoeg te zijn.
Wat zijn de gevolgen van opgroeien met emotioneel onvolwassen of afwezige ouders?
Als je als kind ervaart communicatie moeilijk of onmogelijk is, en daardoor niet gezien of gehoord wordt, dan wekt dat frustratie en woede op. Als die er niet mag zijn dan wordt die woede onderdrukt en slaat in veel gevallen naar binnen. De roep om aandacht en verzorging blijft langdurig onbeantwoord. De frustratie en expressie om aandacht hebben geen zin. Dat leidt tot immobilisatie en op latere leeftijd tot innerlijke kritiek, overdenken en zelfbeschuldiging (en soms tot depressie of erger).
Tijdens het opgroeien en geconfronteerd worden met emotioneel onvolwassen gedrag van de ouder vindt er vaak een proces van rolomkering bij jou als kind plaats (parentificatie). Daarbij gedraagt een ouder zich - net als bij een huilende baby - zodanig emotioneel dat je als kind probeert van alles te doen om erachter te komen wat er mis is met de ouder. Dit leidt vaak tot een overmatig hoog verantwoordelijkheidsgevoel.
Je stuit op een muur als je in gesprek wil met je ouder(s) over jullie relatie. De ouder vindt het niet nodig om aan zichzelf te werken en vindt dat iedereen hem of haar maar moet accepteren. "Zo ben ik nou eenmaal". En de enige mogelijkheid om de relatie te behouden is dan dat jij je daar maar aan aanpast.
Je wordt niet gespiegeld door je ouder, zoals emotioneel volwassen ouders dat op natuurlijke manier doen. De emotioneel onvolwassen ouder eist dat het kind hem of haar spiegelt. Je hebt dan niet op een natuurlijke manier geleerd om fysiek of verbaal uiting te geven aan je behoeftes. Je houdt je op de vlakte in je omgeving en cijfert jezelf weg.
Het maakt niet uit welke leeftijd je inmiddels hebt gepasserd, de emotioneel onvolwassen ouder hecht zich aan de (hiërarchise) rol van de ouder en eist dat het kind daar (ook al in volwassen leven) zich nog helemaal beschikbaar voor stelt om in dat rollenpatroon mee te doen. Doe je dat als kind niet, dan voelt de ouder zich angstig en onzeker, want die ontleent zijn/haar bestaansrecht aan de symbiotische afhankelijkheid. Dat gaat als steeds benauwender voelen, want in deze symbiose is er ook nog steeds geen ruimte voor emotionele diepgang.
Je merkt op dat de emotioneel onvolwassen ouder geen duidelijk onderscheid kan maken tussen heden en verleden, blijft hangen in het verleden alsof het vandaag gebeurde. Doordat tijdsbesef (présentification) beperkt is en onduidelijk worden ze door gebeurtenissen verrast die ze gezien ontwikkelingen in de tijd wel aan hadden kunnen zien komen. Zo kun je nog steeds een verwijt krijgen over wat je 15 jaar geleden zou hebben gezegd.
Wanneer je als kind met dit gedrag geconfronteerd wordt, dan is jouw gevoeligheid vaak één van de kwaliteiten die vervormt. Ten koste van jezelf of ten koste van de ander. Gibson onderscheidt de internaliseerder en de externaliseerder.
Internaliserend gedrag neigt naar leren en vooral zelf dingen oplossen. Veel aan zelfreflectie doen en zich blijven ontwikkelen. Internaliseerders nemen vaak automatisch de verantwoordelijkheid op zich. Het belangrijkste kenmerk is overdreven zelfopoffering met woede of boosheid omdat ze veel voor anderen doen (en niets terug krijgen). Je herkent ze aan hun zorgzame karakter of het type “harde werker” aan wie je altijd nog wel wat kan vragen. Daarbij komt zelfzorg in het gedrang: geen tijd voor jezelf om te herstellen of rust te nemen.
Externaliserend gedrag is reactief en impulsief, gericht op doen om de spanning, angst kwijt te raken door beweging. Ze verwachten dat anderen hun problemen oplossen en zoeken waardering of troost buiten zichzelf. Dat uit zich vaak in vormen van verslaving en directe bevrediging. Hun steun en stabiliteit is afhankelijk van anderen.
Beide vormen kunnen ook verenigd zijn in één persoon en ze beperken je vermogen om zelf betekenisvolle relaties aan te gaan of deze in vertrouwen te kunnen verdiepen. Deze splitsing zie je veel terug in op Oosterse tradities gebaseerde filosofie en wijsbegeerte. Terugtrekking naar buiten of uitreikend naar buiten. In het lichaam leidt dat vaak tot afsluiting van het borstgebied, om kwetsbaarheid niet naar buiten te tonen, of om pijnlijkheid geen gelegenheid te geven binnen te komen.
Je ziet het vaak ook terug in houding, waarbij het ene deel van het lichaam gericht is op uitreiken en het andere deel juist op terugtrekking. Dat brengt het lichaam uit balans en spieren, pezen, gewrichten en bindweefsel komen dan permanent onder spanning te staan. Dit gaat vaak gepaard met veel spanning in de heupen (het lichaam staat klaar voor de start om te vechten of te vluchten, maar krijgt geen signaal van ontspanning), lage rugklachten, kortademigheid, vermoeidheid.
Hoe kom je er van af? Stap uit je fantasiewereld!
Allereerst is opgroeien bij emotioneel onvolwassen ouders niet een stempel waar je nooit meer vanaf komt. Het is geen "life sentence". Waar Gibson in haar boek korte metten mee maakt, is de loyaliteit die kinderen hebben naar de emotioneel onvolwassen ouder(s). Ook als zij al volwassen zijn en voor hun overleving al lang niet meer aangewezen zijn op de emotionele band met en de verzorging door hun ouders, blijft het een zoektocht naar de emotionele verbinding. De hoop en het verlangen dat je ouder(s) zullen veranderen is een fantasie waar ouders nooit aan zullen voldoen in de realiteit. Het is de illusie die je als kind creëert en als het ware de diepgaande emotionele relatie voor beide partijen invult en daarmee een helende werking creëert.
De eye-opener voor mij in het boek: reken af met die fantasie, neem je (uitgestelde) verlies en stop met het verlangen te voeden dat het ooit goed komt. Je emotioneel onvolwassen ouder is nou eenmaal niet in staat om die gevoeligheid toe te staan. En aanspraak daarop leidt alleen maar tot weerstand. Vanuit een loyaliteitsperspectief is dat bijna onmogelijk, maar afstand, fysiek of emotioneel, zorgt voor een vorm van relatie die wellicht acceptabel is voor beiden. Of zoals Gibson het stelt, je gaat van relationship naar related. En wanneer dat niet werkt is afscheid nemen en de relatie verbreken ook een mogelijkheid waar je je niet schuldig over hoeft te voelen.
Lichaamsgericht werken als veilige ingang
Zonder dat ik het van te voren wist, bleek de Traditionele Thaise Massage veel elementen in zich te hebben die helpen bij het verhelpen van effecten van opgroeien bij emotioneel onvolwassen of afwezige ouders. De aanraking met Metta (loving kindness) vanuit het hart zorgt voor veiligheid en coregulatie.
Het helpt om bij het kalmeren van het zenuwstelsel direct contact te maken met het lichaam en niet met het brein dat niet snapt waarom je lichaam (nog) gespannen is. De rekkingen en strekkingen helpen je om delen van het lichaam, die nog in de beschermingsreflex vasthouden, uit te nodigen om in veiligheid te openen. Daarbij helpt de aanraking ook om de ontvanger in het heden te houden en zo de overlevingsstrategieën van het lichaam te herevalueren. Je wordt je bewust van wat je werkelijk voelt, van je sensaties in het heden, die mogelijk vragen om nieuwe reactie en gedrag.
Het inzicht in de werking van het zenuwstelsel kan daarbij ondersteunen. Door de triggers en glinsteringen te herkennen, mindful gewaar te worden van deze sensaties, merk je op hoe je door de verschillende stadia (ontspanning-verbonden, overleving-activatie, overleving-immobilisatie) kan navigeren. Dat helpt je in het dagelijks leven om te herkennen of het gewoontegedrag (internaliserend of externaliserend) dat daarbij opkomt nog relevant en nuttig is. Heller noemt dit mindful gewaar zijn van organiserende principes. Door daarmee te oefenen merk je sneller op wat de signalen van het lichaam zijn en hoe je kan voorkomen om in oud "repertoire" op te treden. Dat geeft ruimte voor je echte kwaliteiten die vervormd of ingevouwen zijn geraakt. Door je te richten op het uitvouwen van je kwaliteiten kun je meer je ware zelf leven.
Ter ondersteuning geeft Gibson advies over manieren om niet terug te vallen in het oude "systeem" van emotioneel onvolwassen ouders die ik samen vat met drie G's.
Gronden: wees bewust van je internaliserende of externaliserende beweging (naar binnen of naar buiten). Door gronding kun je afstand nemen en observeren. Wat gebeurt er eigenlijk in mijn relatie met mijn ouder? En word ik er door in beweging gebracht? Of kan ik er kalm bij zijn zonder er emotioneel op te reageren? Gronden is goed te beoefen door te stampen op de vloer of - in minder dynamische vorm - meditatie.
Grenzen: als je vanuit observatie opmerkt dat emotie opkomt, geef je grens aan door je uit te spreken en afstand te nemen. Doe dat op feitelijke zaken en de gewenste uitkomst niet op de relatie. De mildste vorm van expressie is een zucht door open mond. Daar kun je eens mee experimenteren (zonder beoogd effectbejag). Het beoefenen van ineengesloten handen te bewegen van de borstkas recht naar voren helpt je bij het creëren van fysieke-energetische begrenzing.
Grip: hou je regie over de situatie door niet emotioneel betrokken te raken, ook al is dat je eerste neiging. Het lucht op als je je beseft dat je niet voor de zoveelste keer in deze film hoeft mee te acteren. Wees daarin als de regisseur die de filmset opnieuw arrangeert! Oefen met het aanspannen en ontspannen van je handen om fysiek besef te trainen. Maak vuisten en knijp 5 seconden stevig in. Laat op een uitademing los. Onze handen grijpen naar buiten. Door te oefenen zul je merken dat je niet altijd naar buiten hoeft te reiken (en vast te houden) maar ook kunt loslaten.
Uiteindelijk vind je stabiliteit en vrij handelen van uit een gegrond en stabiele middenpositie waarin jouw hart kan openen en niet meer hoeft terug te schrikken.
Tot slot
Als je bent opgegroeid met emotioneel onvolwassen ouders dan kan het soms aanvoelen dat je aanwezigheid in dit leven op aarde voorwaardelijk is. Dat je perfect moet zijn, vooral voor anderen met zorgen, maar is dat wel jouw eigen overtuiging? Of zijn dit uitingen van je emotioneel onvolwassen ouders die je hebt geïnternaliseerd? Het is belangrijk om te werken aan je vrijheidsbesef, voor jezelf te zorgen en met compassie naar jezelf te kijken en eventueel het verdriet te voelen dat je geen intieme emotionele band met je ouders hebt. Als dat verdriet zich kan uiten, kan er ook ontspanning komen.
Je hoeft niet altijd naar anderen uit te reiken om hier te mogen zijn. Of jezelf anders voor te doen om geaccepteerd te worden. Je bent namelijk al hier. Daar is geen voorwaarde aan verbonden. Als je met je nieuwe repertoire aan de slag gaat, kan dat soms op wat weerstand stuitten van je omgeving. Wees waakzaam voor terugschrikken in je oude rol. Raak op je gemak met dat ongemak en verwacht dan niet dat je ouder(s) of anderen met je mee veranderen. Vind aansluiting bij emotioneel volwassen mensen om je te ondersteunen en bouw met hen een band op die emotioneel bevredigend is. Zij zullen je kwaliteiten zien en je aanmoedigen je te richten op de uitkomst die je wil bereiken. En dat draagt bij aan een leven in vrijheid.
Let goed op dat je niet vervalt in slachtofferschap of wrok. Wees compassievol en mild naar jezelf en grijp dit moment aan om je te starten met je ontworstelen uit het gewoontegedrag dat je niet meer dient.
Herken jij je nu in zo'n internaliseerder (ik los dit zelf weer op) of externaliseerder (zorg ervoor dat jij mij fixt)? Is de onrust in je lichaam voelbaar en resoneert de toelichting over opgroeien met onvolwassen ouders bij je? Misschien is dan nu het moment om er mee aan de slag te gaan en weer open en vrij te leven!
Je kunt altijd een gratis en vrijblijvende afspraak inplannen. Kom langs voor een Doorbraaksessie van 30 minuten en ik laat je zien hoe je met een lichaamsgerichte aanpak vanuit de Traditionele Thaise Massage weer jouw innerlijke rust en ontspanning terug kan vinden.
Bronnen:
Ongezien Opgegroeid - herstel na een jeugd met narcistische, afwijzende of afstandelijke ouders - Lindsay C. Gibson - Boom Uitgevers, Amsterdam 2020.
Polyvagaal Theorie in Therapie - het ritme van de regulatie - Deb Dana - Uitgeverij Mens! Eeserveen, 2021
Zie je bent al vrij! - schets van een non-duaal pad - Hans Knibbe - Milinda Uitgevers, 2014
Ontwikkelingstrauma helen - De invloed van vroegkinderlijk trauma op zelfregulatie, zelfbeeld en het vermogen tot relaties - Laurence Heller & Aline Lapierre, Uitgeverij Mens! Eeserveen, 2019